Arsaklı Hanedanlığı Ermenistan
İçindekiler
Arsaklı Hanedanlığı Ermenistan
Ermenistan’ın Arsaklı (Arşakuni) hanedanı MS 12’den MS 428’e kadar bu krallığı yönetti. Parthia’nın Arsacid hanedanının bir kolu olan Ermeni prensleri, dönemin ve bölgenin diğer büyük gücüne dostça davranarak uzun süreli bir denge oyunu oynamışlardır: Roma. Daha önce de sık sık olduğu gibi, Ermenistan Pers ve Roma arasında tartışmalı bir bölge olmaya devam etti ve her iki taraf da devlet işlerine doğrudan müdahale etti ve zaman zaman iddialarını desteklemek için ordularını gönderdi. Bu dönem Ermenistan’da büyük sosyal değişimlere de sahne oldu; özellikle MS 4. yüzyılın başlarında Hıristiyanlığın resmen kabul edilmesi ve Ermeni alfabesinin icadı. Hanedanlık ve Ermenistan’ın 1000 yıllık monarşik sistemi, MS 7. yüzyıldaki Arap istilalarına kadar sürecek bir sistemle Pers valilerinin kurulmasıyla sona erdi.
Arsaklılar döneminde hem Ermenistan’ın hem de bölgenin tarihi karmaşık bir dönemdi ve krallık, yüzyıllardır olduğu gibi, Avrupa ve Asya’nın iki süper gücü tarafından oynanan imparatorlukların stratejik masa oyununda imrenilen bir taş olarak kaldı: Roma ve Pers. Ek bir zorluk katmanı eklemek gerekirse, tarihsel kayıtlar en iyi ihtimalle düzensizdir; bu durum burada Ermeni ve Yakın Doğu Tarihi Profesörü R. G. Hovannisian tarafından keskin bir şekilde özetlenmiştir:
Ermenistan’ın bu karmaşık dönemdeki olayları ve hatta kronolojisi hakkındaki bilgilerimiz son derece bölük pörçük, karışık ve hala oldukça tartışmalıdır. (63)
Neyse ki, bu zorluklara rağmen, çeşitli Romalı yazarların, erken Hıristiyan yazarların, yazıtların, sikkelerin ve arkeolojinin eserleri bir araya getirilerek genel bir bakış elde edilebilir. Yine de kimin kimi, ne zaman ve neden desteklediği gibi soruların cevaplarının, eksik bilgiler ve ulusal önyargılar – hem eski hem de modern – nedeniyle çoğu zaman belirsizleştiği her zaman akılda tutulmalıdır.
Roma ve Parthia
Ermenistan’ın MÖ 1. yüzyılın ikinci yarısındaki değişken siyasi gerçekliği, iktidardaki Artaksiyas (Artaşesyan) hanedanının kısa hükümdarlık dönemlerine ve sık sık değişen hükümdarlarına da yansımıştır: MÖ 30’dan MS 1. yüzyılın ilk on yılına kadar dokuz hükümdar. Artaksiyaslıların düşüşü kısmen, krallık bölgesel güç politikaları arasında sıkışıp kaldığında soyluların Roma yanlısı ya da Kartaca yanlısı gruplara bölünmesiyle ortaya çıkan iç hiziplerden kaynaklanıyordu. Belirsiz koşullar altında, Artaksiyadların yerine Ermeni işlerine hâkim olan bir sonraki hanedan olan Arsaklı (Arşakuni) hanedanı, kurucuları Vonon’un (Vonones) MS 12’de Roma desteğiyle tahta geçmesiyle geçti. Ancak kısa süreli hükümdarlık eğilimi, bazılarınca Arşak hanedanının gerçek kurucusu olarak kabul edilen Tiridates’in (Trad) gelişine kadar devam edecektir.
Tiridates I
Ermenistan Kralı I. Tiridates (MS 63 – 75 veya 88), MS 52 yılında Tiridates’i tahta geçirmek amacıyla Ermenistan’ı işgal eden Part Kralı I. Vologases’in (MS 51-78) kardeşiydi. Romalılar, Parthia’nın iki güç arasında tampon bölge olarak gördükleri bölgeye girmesine izin vermekten hoşnut değildi ve MS 54’te İmparator Nero (MS 54-68) en iyi generali Gnaeus Domitius Corbulo komutasında bir ordu gönderdi. Vologases o zamana kadar Parthia’daki iç sorunlarla uğraşmak için geri çekilmek zorunda kalmıştı ama Tiridates Artaxata’da kaldı ve Ermenilerin çoğu tarafından desteklendi.
63 YILINDA PARTİYA’NIN ERMENİ KRALLARINI ADAY GÖSTERME, ROMA’NIN İSE ONLARI TAÇLANDIRMA HAKKINA SAHİP OLMASI KARARLAŞTIRILDI.
Corbulo çok yetenekli bir saha komutanı olduğunu kanıtladı ve MS 60 yılına gelindiğinde en önemli iki Ermeni kentini -Artaxata ve Tigranocerta- ele geçirdi ve Ermenistan Krallığı’nın tamamına hükmettiğini iddia edebilir hale geldi. Parthia, Romalılara karşı zafer kazanan bir ordu göndererek karşılık verdi (önemli ölçüde, belki de artık Corbulo tarafından komuta edilmiyordu). MS 63’te Romalılar ve Corbulo geri döndü ve tehditleri Rhandia Antlaşması’nın yapılması için yeterli oldu. Artık Parthia’nın Ermeni krallarını atama, Roma’nın ise taç giydirme hakkına sahip olduğu kabul edilmişti. Böylece Neron, Tiridates’i Roma’da, Roma İmparatorluğu’nun gücünü ve kapsamını göstermek için çok şey yapan gösterişli bir gösteriyle taçlandırma ayrıcalığına sahip oldu. Romalılar, tedbiri elden bırakmamak için bölgeye bir avuç garnizon yerleştirdiler. Vespasian (MS 69-79) MS 72’de komşu Kommagene ve Küçük Ermenistan krallıklarını ilhak ederek Part hanedanının eline daha fazla toprak geçmemesini sağladı. Bunu bir barış dönemi izledi ve Tiridates, Garni’de Klasik dünyanın tipik Roma hamamları, tapınağı ve bahçelerine sahip yeni bir yazlık konut inşa edebildi.
Trajan ve Roma Hakimiyeti
Parthia’lı Pacorus II’nin (MS 78-105) oğulları Axidares ve Osroes I’in Ermenistan tahtı için çekişmesi ve Osroes’in Axidares’i görevden alarak diğer kardeşi Parthamasiris’i Ermenistan kralı yapmasıyla (olası hükümdarlık dönemi MS 113-115) bölge yeniden karıştı. Bu durum, İmparator Trajan’ın (hükümdarlığı MS 98-117) değişiklik konusunda kendisine danışılmamasını bahane ederek fırsattan istifade edip Ermenistan’ı Roma’ya ilhak etmesiyle bölgesel siyasetin zaten istikrarsız olan dengesinin tamamen altüst olmasına neden oldu. Ardından MS 114 yılında Parthia’ya savaş ilan etti. Parthamasiris, ordusuyla gelen Roma İmparatoru’na teslim olmuştu ancak Trajan onun teslimiyetini reddetti ve Ermenistan, Roma İmparatorluğu’nun bir eyaleti haline getirildi ve Kapadokya ile birlikte yönetildi.
Zavallı Parthamasiris’e Parthia’ya geri dönmesi için Romalı şövalyelerin eşlik etmesi onuru verildi ama yolda muhtemelen Trajan’ın emrindeki şövalyeler tarafından öldürüldü. Trajan halkın alt kesimlerini de şansa bırakmamıştı ve Ermenistan’ın bir Roma eyaleti olarak kalmasını sağlamak için iki ordu tümeni bıraktı ve Artaxata’da bir kale inşa etti. Yine de imparator MS 117’de öldüğünde isyanlar yayılmaya başladı ve halefi Hadrianus (MS 117-138) bu can sıkıcı eyaleti elinde tutmaya daha az hevesli olduğundan bağımsız olmasına izin verdi. Gerçekte bu sadece burayı Partlara bırakıyordu ama Ermenistan MS 4. yüzyıla kadar tartışmalı bir bölge olmaya devam edecekti.
ROMA VE PERS, ARTAXATA KENTİNİN İKİ İMPARATORLUK ARASINDAKİ RESMİ TİCARET NOKTALARINDAN BİRİ OLMASI KONUSUNDA ANLAŞTI.
MS 117’de yeni Arşak hükümdarı I. Vağarş Ermenistan kralı olarak taç giydi ve MS 140’a kadar hüküm sürdü, bu süre zarfında resmi kraliyet ikametgahını Vağarşapat’a taşırken Artaşat (Artaksata) başkent olarak kaldı. Antoninus Pius’un (MS 138-161) MS 140 yılında Sohaemos’u yeni kral olarak seçmesinin de doğruladığı gibi, Roma gözetimi ortadan kalkmadı. Kral MS 160 yılında tahttan indirildiğinde Marcus Aurelius (MS 161-169), MS 180 veya 185 yılına kadar hüküm sürecek olan hükümdarı (MS 163) geri getirmek için bir ordu gönderdi. Roma ile ilişkiler her zaman bu kadar samimi olmamış ve Artaxata MS 166 yılında, hem Roma hem de Pers, şehrin iki imparatorluk arasındaki resmi ticaret noktalarından biri olması konusunda anlaşmaya varmadan önce yağmalanmıştır. Sonuç olarak şehir bundan sonra zenginleşmiştir.
Siyasi ve Sosyal Yapılar
Bu dönemdeki sürekli savaşların Arsak hanedanlığı döneminde Ermenistan’da siyasi yansımaları oldu. Kraliyet ailesini desteklemek için silahlı adamlar yetiştirme becerileri sayesinde nüfuzları artan bir toprak sahibi aristokrasi sınıfı ortaya çıktı – kralın onların ordularına ihtiyacı vardı ve karşılığında toprak ve unvanlar sunabiliyordu. Bu yerel prensler ya da nakhararlar, eski Ermenistan’ın kalıtsal klanlarına dayanıyordu ve kendi geniş topraklarını özerk tımarlar olarak yönetiyorlardı. Bu feodal beylerin altında, anonim MS 5. yüzyıl Ermenistan Tarihi’nde kaydedildiği üzere, bir şövalyeler sınıfı, azatlar, sonra sıradan vatandaşlar veya ramiksler, köylüler veya şinakanlar ve son olarak da köleler veya strukslar vardı.
Kral mutlak bir hükümdar olarak hüküm sürüyordu ancak nakhararlara olan güveni pratikte en azından önemli politika konularında onlara danışmak zorunda olduğu anlamına geliyordu. Genel halk, vergi toplama, adalet ve yol, kale ve sulama sistemleri inşası gibi bayındırlık projelerinden sorumlu olan çeşitli hükümet bakanlıkları tarafından kontrol edilen yerel yöneticiler tarafından yönetiliyordu. Sürekli istilaların ve nakhararların sadakatlerinin sınanmasının, hep birlikte hareket etme ya da fethedilme zorunluluğuyla birlikte, ulusal bir ruhun oluşmasına yardımcı olduğu ve antik Ermenistan’ın ilk kez birleşik bir ülke gibi hissetmeye ve hareket etmeye başladığı ileri sürülmüştür.
Sasani İmparatorluğu
MS 224 yılında Parthia’daki Arsacid hanedanı, MS 651 yılına kadar hüküm sürecek olan Sasanid hanedanının kurucusu Ardasir (diğer adıyla Artashir Papakan) tarafından devrildi. Bu değişim, Perslerin Ermenistan’a yönelik daha saldırgan bir dış politika izlemeye başlamasına ve MS 252’de Sasaniler tarafından gerçekleştirilen geniş çaplı bir istilaya işaret ediyordu. Pers’teki mağlup Arsaklılarla yakın kan bağları olan Ermeni Arsaklı kralları, yeni Sasanî düzeni için bir meşruiyet tehdidi oluşturuyordu. Sasaniler bu dönemde Roma’ya karşı, aralarında İmparator Valerian’ın (MS 253-260) ele geçirilerek hükümdarlığına son verilmesi de dâhil olmak üzere birçok büyük zafer kazandı. Yine de Roma, kaotik bir yönetim döneminden sonra Aurelianus’un (MS 270-275) saltanatından güçlü bir şekilde geri döndü ve birkaç kısa hüküm süren imparator Romalıları iç meselelerle meşgul etti. Nihayet ortalık durulduğunda Ermenistan Krallığı Roma ve İran arasında bölünmüş bir haldeydi ve Arsakoğulları sadece Batı Ermenistan’ı yönetmeye devam ediyordu. MS 298’de Diocletianus’un (MS 284-305) himayesi altında Ermenistan, Arsak hanedanının en büyük hükümdarlarından biri olan Tiridates IV (Trdat IV) (MS 298 – 330) krallığında birleştirildi.
Büyük Tiridates
Tiridates IV (ya da III) ya da bilinen adıyla Büyük Tiridates, krallığını merkezileştirmeye, eyaletleri ve valilerini yeniden düzenlemeye koyuldu. Vergi yükümlülüklerini daha iyi belirlemek için arazi araştırmaları da yapıldı; kral Ermenistan’ı bir kez daha büyük yapmaya ve M.Ö. 1. yüzyılın ilk yarısında Büyük Tigranes’in günlerinden beri görülmeyen kayıp parıltının bir kısmını geri kazanmaya kararlıydı.
GELENEK, TIRIDATES IV’İN 301 YILINDA AZİZ GREGORY THE ILLUMINATOR TARAFINDAN HIRİSTİYANLIĞA GEÇİRİLDİĞİNİ KAYDEDER.
Ardından önemli bir politika değişikliği geldi. Ermenistan resmi olarak Hıristiyanlığı MS 314 civarında kabul etti, eğer daha erken değilse, gelenek Tiridates IV’ün MS 301’de Aziz Aydınlatıcı Gregory tarafından din değiştirdiğini kaydetmektedir. Her ne kadar Ermenistan’ı Roma dini kültürüne yaklaştırmış olsa da, bu hareketin bir sonucu da Persler tarafından dine yapılan zulmün daha bağımsız bir devlet yaratılmasına yardımcı olmasıydı. O zamanlar Grigor Lusavoriç olarak bilinen Aziz Gregory, MS 314 yılında Ermenistan’ın ilk piskoposu oldu. Tiridates IV, Hıristiyanlığı iç politik nedenlerle de benimsemiş olabilir – pagan dininin (Yunan, Pers, Sami ve yerel tanrıların baş döndürücü karışımıyla) sona ermesi, kalıtsal bir rahip sınıfı tarafından kıskançlıkla korunan eski tapınak hazinelerine el koymak için iyi bir bahaneydi. Ayrıca, hükümdarın Tanrı’nın yeryüzündeki temsilcisi olduğu tek tanrılı bir din, soyluların ve genel olarak halkın daha fazla bağlılık duymasını sağlayabilirdi.
MS 330’larda Tiridates’in halefi Khosrov III (hükümdarlık dönemi MS 330-338) özellikle Dvin şehrini kurdu. Aynı dönemde Sasaniler, özellikle Sasani kralı Şapur III (MS 383-388) döneminde, Ermenistan’ı doğrudan yönetme konusunda daha hırslı hale geldiler. Sasaniler önce MS 338’de Tiran’ı, ardından da MS 350’de Arşak II’yi tahttan indirdiler (her ikisinin de saltanat tarihleri tartışmalıdır). Birçok Ermeni şehri MS 368 ve 369’da Sasaniler tarafından saldırıya uğradı ve Ermenistan’ı kimin yöneteceği meselesi ancak MS 387’de çözülebildi. O zaman imparator I. Theodosius (MS 379-395) ve Şapur III, Ermenistan’ı Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu ve Sasani Persi arasında resmen bölüştürmeye karar verdiler.
Arsaklıların Düşüşü
Son büyük Arsaklı hükümdarı Vramşapuh (MS 389 veya 401 – 415 veya 417) döneminde Ermenistan’da önemli kültürel gelişmeler yaşandı. MS 405 yılında Mesrop Maştots tarafından Ermeni alfabesi icat edildi ve İncil bu dile çevrilerek Ermenistan’da Hıristiyanlığın daha da yayılmasına ve yerleşmesine yardımcı oldu. Siyasi açıdan ise değişim zamanı gelmişti. Son Arşak hükümdarı Artaşes IV (MS 422-428), saraydaki Pers yanlısı ve Hıristiyanlık karşıtı hizipleri bastıramayan Ermeni tacının Persler tarafından lağvedilmesi ve MS 7. yüzyılın ortalarına kadar değişmeyecek olan genel vali hükümdarlar, marzpanlar, kurulmasından sonra. Artashes IV (hükümdarlık dönemi MS 422-428) idi.
Bu makale Worldhistory ve Ulusal Ermeni Araştırmaları ve Çalışmaları Derneği ve Ermeni Araştırmaları için Vartan Şövalyeleri Fonu’nun cömert desteği ile mümkün olmuştur.
Bir yanıt yazın